بنا به روایتی حضرت امام محمد باقر ع در اول رجب سال 57 قمری در مدینه به دنیا آمد. آن حضرت را باقر لقب دادند که به معنای شکافنده علوم است، زیرا آن بزرگوار مشکلات و پیچیدگی‌های علمیِ عصرِ خود را با دقت و ظرافت خاصی تجزیه و تحلیل می‌کرد. در دوران امامت آن حضرت، از سال 96 قمری که مقارن با سال‌های پایانی حکومت جور بنی امیه و ضعف آن بود، فرصتی فراهم شد تا آن بزرگوار به تقویت بنیان‌های فکری و فرهنگی مسلمانان بپردازد. در این زمان و همچنین در دوران امامت فرزندش امام جعفر صادق (ع) بسیاری از علوم شکوفا شد و شاگردان آن دو بزرگوار، برخی از علوم را گسترش داده، علوم جدیدی را نیز ابداع کردند.
امام محمدباقر (ع) بر اثر سلطه حکومت طاغوت، از نظر سیاسی مُنزوی بود و اعتراضات او به صورت یک نهضت سیاسی همه جانبه به سرنگونی رژیم بنی امیه نیانجامید. ایشان که دریافته بود فرهنگ تشیع در انزوا قرار گرفته و زیر چکمه جلادان اُموی، بی رَمق مانده است، دست به یک انقلاب وسیع فرهنگی زد و با تشکیل حوزه علمیه و تربیت شاگردان برجسته، فقه آل محمد ص و خط فکری تشیّع را آشکار ساخت. پس از آن حضرت (ع) فرزند برومندشان، حضرت امام جعفر صادق (ع)، با تشکیل حوزه علمیه با چهار هزار نفر شاگرد، آن حرکت و نهضت فرهنگی را غنای بیشتری بخشید.